SEDİMANTER FOSFAT YATAKLARI

Sedimanter Fosfat yataklarının oluşumunun esası, kayaçlarda bulunan fosfor minerallerinin, fosforik asit, kalsiyum fosfat ve fosfat kompleksleri şeklinde çözeltiye geçmesidir. Çözeltiye geçen fosforun bir kısmı tortullaşma yörelerine taşınırken, bir kısmıda bitkilerin dolayısıyla da canlıların bünyesine girer. Bu canlıların ölmesiyle fosfor tekrar toprağa karışır ve çevirim tamamlanır. Dolayısıyla fosfor iki önemli kaynaktan sağlanır, bunlar:

a- Karasal aşınma
b- Çanlılar

bu kaynaklardan gelen fosforun oluşturduğu fosfat yataklarını ikiye ayırabiliriz:

1- Birincil fosfat yatakları

a-Denizel fosfat yatakları
b-Guanolar

2-İkincil fosfat yatakları

1-Birincil fosfat yatakları


1a-denizel fosfat yatakları: Karasal aşınma ve canlıların kemik ve iskeletlerinden ayrışan fosfatın, düşük sıcaklık, düşük pH, indirgen koşullar ve bakteri etkinliğinin az olduğu bir ortamda, kireçtaşlarının çökelmesinden sonra, sudaki derişimi artar ve fosfat, yumru veya oolit şeklinde taneler yada kriptokristalin yığın biçiminde çökelir. Bu koşullarda ve ortamlarda çökelen başlıca fosfat mineralleri :
1-Apatit Grubu Mineraller:

-Klor apatit (Ca5 (PO4)3 Cl)
-Flor apatit (Ca5 (PO4)3 F)
-Karbonat apatit (Ca5 (PO4, CO3, OH)3 (F,OH))
-Hidroksil apatit (Ca5 (PO4)3 OH) 2-Kollofonit (3Ca3 (PO4)2 . nCa(CO3, F, O)m .H2O)
3-Dahlit (Ca6 (PO4)4 CaCO3 1/2H2O)

1-2 mm den 5-6 cm arasında değişen boyutlardaki fosfat yumruları veya oolitler' in çekirdekleri, kemik, kum vb. Sert malzemelerdir. Yani fosfor bu sert malzemeye tutunarak büyür. Yumrular veya oolitler genellikle bağımsız taneler halinde değil, kireç çimento ile birbirine tutturulmuş topluluklar halinde bulunurlar.

1b- Guanolar: Denizel kuşların, deniz hayvanları ve yarasaların dışkı ve iskeletlerinin adaların üzerinde 3 ila 7 m. kalınlıklarda oluşturdukları örtülerin zamanla sertleşmesiyle oluşan fosfat yataklara guan denir. Bu tür oluşumlar Hint Okyanusunda- Chrismas, Peru'nun batı kıyısındaki adalarda ve Karaibler'de Narassa adalarında tanımlanmıştır.
Denizel fosfat yataklarının dünyada bulunduğu başlıca yerler: ABD, Fas, Tunus, Cezayir, Mısır, Ürdün, İsrail, Rusya , Türkiye 'dir (en önemli yatağı Mardin-Mazıdagda bulunur).

2-İkincil Fosfat yatakları

Guanaların ve kalkerlerin içindeki fosfatın yağışlar ve bakteri etkinliği ile çözünerek taşınıp yeniden çökelip, çimentolanmasıyla oluşan yataklardır. Bu şekilde birincil yataklardan daha zengin fosfat yatakları oluşabilmektedir. Ayrıca çok özel koşullarda kırıntı halde taşınan fosfat, yakın mesafelerde birikebilir. Örneğin, ABD deki fosfat yatakları bu şekilde oluşmuştur.

Türkiye'nin Önemli Fosfat Yatakları

1-Mardin- Mazıdağ
2-Adıyaman-Çelikhan,
3-Hatay-Yayladağ
4-Bitlis- Besni ve Genç
5-Urfa-Bozova
6-Gaziantep-Kilis
7-Adana-Feke
8-Bingöl

Bu yatakların en önemlileri Mardin-Mazıdağ Fosfat yataklarıdır. Mazıdağ fosfat yatakların, Kretase yaşlı kalkerler içinde ara katmanlar halinde bulunur. Fosfat içeren kireçtaşı birimi, Silüriyen-Ordovisyen yaşlı şeyl ve kumtaşları üzerinde uyumsuzlukla oturur. Deniz tabanının zaman zaman alçalıp yükselmesine bağlı olarak ortamın P2O5 derişimi ve pH'ının değişmesi çeşitli seviyelerde fosfat çökelmesine neden olmuştur. Yataktaki P2O5 tenörü %7-%32 arasında değişir. Rezerv @ 375 Mt Başlıca fosfat mineralleri kollofonit, dahlit, florapatit,. Gang mineralleri ise kuvars, çört ve galen' dir. Gaziantep-Kilis yöresi fosfat yatakları ise Kretase yaşlı kalkerler ile Üst Kretase yaşlı marnlar içinde yer alır. Yatakta, deri denizel sedimanlar içinde oluşan ve K(potassyum) açısından zengin bir mika olan Glaukonitik fosfat ve bitümlü fosfatik kalkerler önemli cevher mineralleridir. Yatağın tenörü %6-%18 P2O5 arasında değişir. Bu yatağın fosfat cevherleri , nitrik asit (HNO3) içinde kolayca çözünmesi ve K2O içeriğinin yüksek olması (%6 K), cevherin doğrudan kombine gübre olarak kullanılmasına izin vermektedir. Yatağın rezervine yönelik bilgi yok. Türkiye'deki diğer fosfat yataklarının P2O5 oranları düşük ve rezervleri küçüktür.