BUHARLAŞMA ÜRÜNLERİ

Buharlaşma ve kimyasal çökelme, özellikle klorür, sülfat, karbonat, borat, nitrat gibi tuzlar yönünden tortullaşmanın en önemli evresidir. Bu tuzlardan bazıları, örneğin jips, buharlaşma olmadan kimyasal yolla oluşabilirken, tuzların büyük çoğunluğu buharlaşmanın kimyasal olayları hızlandırmasıyla, yani çözeltide tuzların derişiminin artmasıyla çökelirler. Bu nedenle bu tür çökellere buharlaşma ürünleri denilmektedir. Eğer, buharlaşma ortamına malzeme beslenmesi, volkanik kökenli sıcak su ve buharlarla gelirse, çökelen ürünlere volkano-sedimanter yataklar denir. Buharlaşma ürünleri yarı kurak-kurak bölgelerde, aşırı tuzlu, acı veya çok alkalin kapalı havzalarda yığılırlar ve yataklanırlar. Çökelmenin olabilmesi için havzanın tortullaşarak ilgili elementçe devamlı beslenmesi, havzaya tatlı su getirebilecek akarsuların çok az ve bölgede buharlaşma hızının çok yüksek olması gerekir. Buharlaşma ürünleri içinde çok sayıda mineral gözlenir. Bunlardan en önemlileri:


Sülfatlar: Jips (CaSO4.2H2O), Anhidrit (CaSO4) , Glauberit (CaSO4.Na2SO4), Tenardit (Na2SO4), Epsonit (MgSO4.H2O), Polihalit (CaSO4.MgSO4.K2SO4.2H2O)
Karbonatlar: Kalsit (CaCO3), Dolomit (Ca,Mg)CO3) , Aragonit (CaCO3) Trona (Na2CO3.NaHCO3.2H2O) , Soda (Na2CO3.10H2O)
Nitratlar: Potasyum gühercilesi (KNO3), Sodyun gühercilesi (NaNO3)
Boratlar: Boraks (Na2B4O7.10H2O) , Kernit (Na2B4O7.4H2O ), Üleksit (NaCaB5O9.H2O) İnyoit (Ca2B6O11.13H2O), Kolamanit (Ca2B6O11.5H2O )
Klorürler: Kaya tuzu(Halit) (NaCl ) , Silvin (KCl )

Bu tür kapalı havzalarda ilk çökelmeye başlayan element, doymuşluk noktasına en önce erişen az çözünür tuzlar olur; ve eğer buharlaşma hızı ve malzeme beslenmesi uygun ise çözünürlüğü yüksek bileşiklerde çökelir. Böylece bir dizi bileşik çökelmiş olur. Ancak kapalı havzaya gelen suyun miktarı, tuzluluğu, bileşimi, sıcaklığı, buharlaşma hızı, derişikliği, beslenme olanakları, pH, anyon-katyon oranı gibi ortam koşullarının değişmesi, aynı tür çökellerin ardışıklı çökelmesini sağlayabileceği gibi, ayrı malzemelerden oluşmuş bir çökel dizisi de oluşabilir. Özellikle sıcaklık ve tuzluluk çökelen tuzun bileşimini denetleyen en önemli faktörlerdir. Öyle ki mevsimsel hatta gece-gündüz sıcaklık farkından dolayı ayrı bileşimli tuzlar çökelebilir. Buharlaşmaya bağlı olarak çökelme sırası aşağıdaki gibi olabilir CaCO3----> Fe2O3---->NaCl----->CaSO4.2H2O---->MgSO4------>MgCl2---->NaBr----->KCl

Buharlaşma ürünleri, kapalı yarı kurak bölgelerdeki iç denizlerde, okyanustan sığ bir eşikle ayrılmış kapalı denizlerde, lagünlerde, göllerde, geçici göllerde, bataklıklarda, yeraltı suyunun çıktığı dağ yamaç ve eteklerinde oluşurlar. Bütün bu alanlar iki grup altında toplanabilir:

1-Denizel ortamlarda çökelen buharlaşma ürünleri 2-Karasal " " " "

Denizel Ortamda Çökelen Buharlaşma Ürünleri

İç deniz, kapalı deniz, lagün gibi denizel ortamlarda beslenmenin buharlaşmadan yavaş olduğu koşullarda yüzlerce metre kalınlıkta kaya tuzu, silvin, jips, anhidrit, kalsit, ve otuza yakın Na, K, Ca, Mg bileşikleri çökelmiştir. Buharlaşma ürünlerini oluşturan tuzlar (elementler) denizel ortamlara üç kaynaktan gelebilir. Bunlar:

1-Karasal aşınma
2-Beniz tabanındaki kayaçların ayrışması
3-Volkanik kökenli sıcak su ve buharlar.

Bu kaynakların içinde en önemlisi karasal aşınmadır.

Karasal Ortamda Çökelen Buharlaşma Ürünleri

Karasal ortamlarda bataklıklar, göller, geçici göller, yeraltı suyunun sızdığı dağ yamaçları buharlaşma ürünlerinin çökeldiği başlıca havzalardır. Bunlar genellikle ufak yataklar olmakla beraber, boratlar için en önemli oluşum ortamlarıdır. Çok kurak iklimlerde dağ yamaçlarından sızan yeraltı suyu gündüz buharlaşarak içerdiği tuzları bir kabuk biçiminde çökertir. Geceleyin buharlaşma düşüktür. Yeraltı suyu gündüz yamaçta çökertilen tuzları eritir ve yamaç eteğine doğru taşır ve uygun bir yerde çökertir. Örneğin, Şili'de güherçile yatakları (NaNO3, KNO3) bu şekilde oluşmuştur. Yağışlı mevsimlerde yamaçlardan eritilerek sökülen tuzlar, kurak mevsimlerde buharlaşarak çökelir. Örneğin tuz göller. Karasal ortamlarda meydana gelen çökelmelerin en geniş yataklana bildiği yöreler devamlı göllerdir. Bunlar:

-Tuzlu ve aşırı tuzlu göller (klorür bazlı), NaCl'ün çökeldiği göller. Örneğin Lut Gölü
-Sülfatlı acı göller (sülfat bazlı), Örneğin Acı Göl
-Karbonatlı alkali göller (karbonat bazlı), Örneğin Van Gölü

Alkali göllerin bazıları önemli oranda bor içermektedir. Bu nedenle bunlara boraks gölleride denir. Örneğin, ABD 'de Boraks Gölü, İran'da Rumiye Gölü, Türkiye'de Van Gölü. Bu tür göllerde çökelmiş borat, trona, soda , kayatuzu,, tenardit, epsonit, jips, kalsit yatakları oldukça önemlidir.

Buharlaşma ürünleri............Bulundukları yerler


-Kayatuzu........... : ABD (2.7x1013 ton), Almanya, Çin, Hindistan, Türkiye ( Çankırı, Yozgat, Kırşehir, Sivas, Erzurum, Kars, Ağrı)
-Potasyumtuzuları.......... : ABD, Almanya, Kanada, Rusya
-Jips, Anhidrit............ :ABD, Kanada, İngiltere, Almanya, Türkiye (Eskişehir, Sivas, Çankırı)
-Boratlar............ : ABD, Arjantin, Rusya, Çin, Türkiye (Eskişehir-Seyitgazi, Kütahya-Emet, Balıkesir-Bigadiç ve Sultançayırı, Bursa-Mustafakemalpaşa)
-Nitratlar .......... : Şili, Peru, Mısır, ABD, Arjantin
-Soda:........... : Kenya, ABD, Çin, Rusya, Türkiye (Van Gölü, Afyon-Gazlı Göl, Bitlis- Ahlat Arin Gölü)
-Trona........... : ABD, Türkiye (Ankara-Beypazarı, dünyanın en büyük rezervi)

Türkiye Borat Yatakları

Bor mineralleri çökelme ortamlarında pH=8.5-11 aralığında çökelir. Oluşan bor mineralleri ise anyon/katyon oranına göre belirlenir Örneğin; Na/Ca > 1 ise sodyumlu boratlar (Üleksit ve boraks) çökelebilir. Türkiye'de buharlaşma (evaporit) ürünlerinin bulunduğu önemli yerler Şekil 11.5 de verilmiştir. Batı Anadolu'da yer alan 1milyar tona yakın borat rezervi ile Türkiye bilinen dünya borat rezervinin %60-70 'ine sahiptir. Türkiye borat yatakları, Neojen yaşlı (23 milyon yıl) karasal tortullar içinde özellikle volkanik faaliyetlerin yaygın olduğu yörelerde bulunur. Eosen sonuna doğru (38 milyon yıl önce) Anadolu'nun, dolayısıyla Batı Anadolu'nun büyük kısmı yükselmeye, deniz seviyesinin üstüne çıkmaya başlamıştır. Oligosen de de (38-25 milyon yıl arasında) birbiriyle ilişkili bir çok lagün oluşmuştur. Miyosen başında (24 milyon yıl önce) gelişen tektonik olaylar sonucu oluşan çöküntü havzalarında birbiriyle bağlantılı bir çok göl meydana gelmiş ve buralarda Neojen tortullar çökelmeye başlamıştır. Borat çökelleri ise volkanik etkinliğin yoğun olduğu, borik asit ve çözünebilir boratlar yönünden zenginleşmiş alkalin özellik kazanmış bu göllerde meydana gelmiştir.

Türkiye bor yataklatının bulunduğu yerler topluca aşağıda verilmiştir:
Eskişehir- Seyitgazi
Kütahya- Emet
Balıkesir- Bigadiç ve Sultançayırı
Bursa- Mustafakemalpaşa

Gördüğü gibi yatakların çoğu Batı Anadoluda bulunmaktadır.

Batı Anadolu'daki bor yataklarında görülen en önemli bor mineralleri formülleriyle birlikte aşağıda verilmiştir

Kolemanit (Ca2B6O11 .5H2O)
İnyoit (Ca2B6O11 .13H2O )
Pandermit (Ca4B10O19 .7H2O )
Üleksit (NaCaB5O9 .8H2O)
Boraks (Na2B4O7 .10H2O )
Borasit (CaMgB6O11 .5H2O)
Kurnokovit (Mg2B6O11 .5H2O )